Karel ende Elegast

Waarover gaat Karel ende Elegast?

Aan de vooravond van een hofdag krijgt Karel de Grote bezoek van een engel in zijn kasteel te Ingelheim. Die geeft hem de opdracht om uit stelen te gaan. Karel heeft eigenlijk helemaal geen zin om erop uit te trekken. Maar na de boodschap drie keer te hebben ontvangen, beseft hij dat het een bericht van God moet zijn en een bericht van God, nee dat negeer je niet! Karel trekt het duistere woud in.

Karel in het woud. Spuisers 1965, 12.

Na een tijdje komt hij een donkergeklede ridder tegen. Dat blijkt Elegast te zijn, een leenman die hij ooit verbannen heeft uit zijn rijk. In de middeleeuwen was er een feodaal systeem waar een leenheer (hier Karel) land in leen gaf aan vazallen of leenmannen (hier Elegast). In ruil voor de trouw van de leenmannen beschermde de leenheer hun.

Karel wil zich niet bekend maken aan Elegast, dus zegt Karel dat zijn naam Adelbrecht is. Samen gaan ze op stelen uit. Ze besluiten om in te breken bij Eggeric van Eggermonde, de schoonbroer van Karel.

Karel en Elegast ontmoeten elkaar. Spuisers 1965, 14

Elegast ontdekt al snel dat zijn compagnon geen al te beste inbreker is. Elegast weet met magie de burcht binnen te geraken. Hij verstopt zich in de slaapkamer van Eggeric waar hij getuige is van een ruzie tussen Eggeric en diens vrouw. Eggeric wil samen met een aantal handlangers de volgende dag een staatsgreep plegen door Karel te vermoorden.

Zo lange lag zij hem an,

dat hij haar te zeggen began,

hij hadde haars broeders dood gezworen,

ende die te dien waren verkoren,

zouden daar kortelijke komen.

ZE DRONG ZO LANG AAN, DAT HIJ HAAR BEGON TE VERTELLEN DAT HIJ DE DOOD VAN HAAR BROER HAD GEZWOREN. ALLEN DIE DAARAAN MOCHTEN MEEHELPEN ZOUDEN BINNENKORT SAMENKOMEN. 
(SLINGS 1997, 57)

Eenmaal buiten vertelt Elegast alles aan Karel/Adelbrecht. Die laatste is nu gewaarschuwd, en begrijpt waarom hij van God uit stelen moest. God wou hem waarschuwen! De volgende dag laat Karel Eggeric aanhouden op de hofdag. Eggeric daagt Elegast uit voor een tweegevecht zodat God kan oordelen wie de waarheid spreekt. Elegast wint het gevecht en mag als beloning trouwen met Eggerics weduwe.

Datering en genre

Karel ende Elegast zou omstreeks 1250 op papier zijn gezet door een voor ons onbekende auteur. Het verhaal was echter al veel langer bekend onder het volk. Mensen vertelden het verhaal aan elkaar door en op die manier verspreidde het zich. Maar ook nadat de tekst uiteindelijk op papier werd gezet, bleef het verhaal beroemd. Maar liefst 300 jaar bleef het verhaal heel populair. Toen eenmaal de boekdrukkunst opkwam, werd het werk op de persen geplaatst en op die manier massaal verspreid. En zelfs vandaag blijft het werk een zekere aantrekking genieten: de tekst wordt namelijk vaak gebruikt op secundaire scholen. Vooral het avontuurlijke karakter, de ridderlijke inhoud en de humor van het verhaal spreken jongeren vandaag nog steeds aan.

Hofdag. Literatuurmuseum (z.d.)

Het verhaal Karel ende Elegast behoort tot de ‘Karelepiek’. Dat is een genre dat de tegenhanger was van de beroemde verhalen over koning Arthur. In die Karelromans spelen de verhalen zich steeds af rond het hof van Karel de Grote. In het Middelnederlands hebben we veel fragmenten van Karelromans, maar enkel Karel ende Elegast is volledig overgeleverd. Meestal blijft Karel in de Karelromans eerder op de achtergrond. Vandaar dat Karel ende Elegast eerder een atypische Karelroman is. Karel de Grote treedt namelijk uit de schaduwen en komt net op de voorgrond te staan in deze roman. Bovendien is dit verhaal vrij kort voor de Karelepiek. Het telt 1400 verzen, dat zijn ongeveer 30 pagina’s in modern proza. Daarnaast is het ook het enige Karelverhaal dat binnenvalt in medias res. Dat betekent dat het verhaal eerder ergens in het midden of rond het einde aanvangt, dan dat het aanvangt bij het begin. De auteur van Karel ende Elegast breekt met andere woorden alle conventies van het genre. We hebben te maken met een echt buitenbeentje in het genre.

Historische werkelijkheid: wie was Karel de Grote?

De naam Karel de Grote doet u ongetwijfeld een belletje rinkelen, maar wie was hij nu juist? Karel de Grote was afkomstig uit het Karolingisch geslacht. Hij had een enorm rijk, omdat hij bijna constant oorlog voerde. In 800 werd hij door de paus tot keizer gekroond. Karel zorgde voornamelijk voor een verspreiding van het christelijke geloof. Hij wilde een zo groot mogelijk rijk vormen en de ideale manier om alle mensen in dat rijk te verenigen (volgens hem) was door het christendom in te voeren. Nadat hij in 780 de Saksen had overwonnen, vaardigde hij een wet uit: alle bewoners van zijn rijk moesten zich bekeren tot het christendom. Wie dat niet deed werd ter dood veroordeeld.

Foutloze kopieën van teksten die in kloosters werden gekopieerd, het belang van bibliotheken en de oprichting van kloosterscholen, het zijn slechts een aantal zaken waar Karel veel aandacht voor had. Door hervormingen door te voeren kwam er een bloei in de onderwijs- en studiecultuur in het  Frankische Rijk. In feite waren die veranderingen op vlak van onderwijs een subtielere manier om de inwoners van zijn rijk tot het christendom te bekeren. Karel de Grote heeft vooral invloed gehad op de vereenvoudiging en standaardisering van het schrift. Hij voerde de Karolingische minuskel in. Dat was een middeleeuws schrift dat al voordien was ontstaan, maar op aandringen van Karel de Grote standaard werd in bijna heel Europa. Dat schrift was veel makkelijker en sneller leesbaar doordat de letters meer los van elkaar werden geschreven. Ook de woorden werden meer van elkaar geschreven en zinnen begonnen vanaf dan met een hoofdletter. Die Karolingische minuskel was van enorm belang. Dankzij dat schrift konden teksten veel sneller en met minder fouten verspreid geraken. Bovendien is het Karolingische schrift in feite de basis voor het hedendaagse schrift.

Etiquette aan het hof

Vanaf de twaalfde eeuw moesten edelen zich aan tafelmanieren houden aan het hof. Dat waren hoofse manieren; hoofsheid speelt in de Karelromans een belangrijke rol. Sommige van die etiquetteregels zijn vandaag nog van tel, anderen zijn we al lang vergeten.

GIPHY

Als edelen binnenkwamen in de eetzaal moesten ze op de juiste plek gaan zitten, er was een tafelverdeling. Aan de hoofdtafel zat de gastheer, aan de andere tafels zaten de minder belangrijke gasten. Dat is vandaag ook nog zo, vaak zit de gastheer of de belangrijke gast in het midden van de tafel. In de middeleeuwen was de vork nog niet uitgevonden, iedereen at dus met zijn handen. Daarom was hygiëne erg belangrijk, het was dan ook onbeleefd om je neus te snuiten aan tafel.  Dat zouden Aziaten vandaag graag horen! In Azië, en dan vooral in Japan, China en Korea, vinden ze het onbeleefd om je neus te snuiten in het openbaar. Het is iets waar ze zich vaak aan ergeren als ze in Europa komen. Wat de middeleeuwers wel deden, en wat wij ook doen, was hun handen wassen voor en na elke maaltijd. Dat was ook uit hygiënische redenen, omdat de vork nog niet was uitgevonden. Een mes bestond al wel, maar dat moesten de gasten zelf meebrengen naar de maaltijd. Vreemd, niet? Tijdens de maaltijd werd er alcohol gedronken, maar te veel drinken was onbeleefd. Het was belangrijk dat je je aan de etiquette hield, maar dronken mensen durfden die al eens vergeten. Herkenbaar?

Laten we in de voetsporen van Karel zijn ridders treden door hoofsheid, respect en goede manieren hoog in het vaandel te dragen!

Meer informatie

Ben je helemaal in de ban van Karel ende Elegast? Op de Mooc vind je videocolleges gegeven door professoren en deskundigen uit de letteren. Zin in meer spannende ridderverhalen die zich afspelen in het rijk van Karel de Grote? Lees dan zeker ook het Roelantslied, een karelroman over de neef van Karel de Grote.

Bibliografie

Canon. (z.d.). Karel ende Elegast. Geraadpleegd op13 mei 2019, van http://literairecanon.be/nl/werken/karel-ende-elegast

IsGeschiedenis. (z.d.). Karel de Grote wordt tot Keizer gekroond. Geraadpleegd op 14 mei 2019, van https://isgeschiedenis.nl/nieuws/karel-de-grote-wordt-tot-keizer-gekroond

Koops, E. (z.d.). Karel de Grote (ca.745-814): de ‘Vader van Europa’. Geraadpleegd op 14 mei 2019, van https://historiek.net/karel-de-grote-vader-van-europa/60853/

Literatuurgeschiedenis. (z.d.). Karel ende Elegast. Geraadpleegd op 13 mei 2019, van https://www.literatuurgeschiedenis.nl/middeleeuwen/tekst/lgme003.html

Oostrom, F. P. (2013). Wereld in woorden: Geschiedenis van de Nederlandse literatuur, 1300-1400. Amsterdam: Bakker.

Slings, H. (1997). Karel en Elegast. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Spuisers, J. (1965). Karel en Elegast: de middeleeuwse ridderroman in eigen taal herdicht. Maastricht: Uitgeverij Charles Thewissen.

Historia. (2011, 28 februari). In middeleeuwen: Niet spugen! Geraadpleegd op 19 mei 2019, via https://historianet.nl/cultuur/gastronomie/in-middeleeuwen-niet-spugen

Literatuurmuseum. (z.d.). Karel ende Elegast. Geraadpleegd op 19 mei 2019, via https://literatuurmuseum.nl/overzichten/activiteiten-tentoonstellingen/pantheon/karel-ende-elegast

Wikipedia. (2018, 13 november). Karolingische minuskel. Geraadpleegd op 14 mei 2019, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Karolingische_minuskel

Wikipedia. (2019, 26 maart). Karel ende Elegast. Geraadpleegd op 14 mei 2019, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Karel_ende_Elegast

Wikipedia. (2019, 17 april). Karel de Grote. Geraadpleegd op 14 mei 2019, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Karel_de_Grote