Van den vos Reynaerde is een werk geschreven omstreeks de tweede helft van de 13e eeuw door Willem die Madocke maekte. Het is een bekende Middelnederlandse tekst, die vaak gelezen wordt in het secundaire onderwijs. Wat de Reynaert bijzonder maakt is de maatschappijkritiek en het gebruik van humor. Hieronder bespreken we eerst de opmerkelijke Middelnederlandse tekst Van den vos Reynaerde. Drie brouwerijen lieten zich inspireren door de sluwe vos, en noemden hun bier naar een personage uit het verhaal. Ontdek ze hier!
Waarover gaat Van den vos Reynaerde?
Van den vos Reynaerde is een hekelig dierenepos. Het verhaal draait rond Reinaert de vos, hij is een echte schurk die veel dieren uit het rijk van koning Nobel de leeuw heeft beetgenomen of schade heeft berokkend. Al in de 13e eeuw was er sprake van “fake news”, met slinkse trucjes en valse plannetjes zaait de vos overal verwarring. Op een hofdag komen alle dieren behalve Reinaert samen, en iedereen klaagt over de sluwe vos. Alleen Grimbeert de das, Reinaerts neef, neemt het voor hem op. Nadat blijkt dat Reinaert verantwoordelijk is voor de dood van Coppe de kip, wordt besloten dat het tijd is om hem te dagvaarden. Hij moet gestraft worden. Maar dat blijkt niet zo simpel, zowel Bruun de beer als Tibeert de kater proberen hem mee te krijgen naar zijn eigen proces.
Reynaert en Tybeert bij de schuur
Bouwman, 2002, p. 64
Beiden bekopen ze het bijna met hun eigen leven. Uiteindelijk weet Grimbeert zijn oom over te halen. Eenmaal aan het hof aangekomen, krijgt Reinaert een proces en wordt hij ter dood veroordeeld. Maar dan dist Reinaert een leugen op aan de koning: Bruun en Tibeert zouden hebben samengespannen met Isengrijn de wolf en de vader van Reinaert tegen koning Nobel. Bovendien zou er ergens een schat verborgen liggen waarvan alleen Reinaert de ligging kent. Koning Nobel, helemaal verblind door het beloofde goud, is helemaal overtuigd en in ruil voor de schat wordt Reinaert vrijgesproken.
Reinaert besluit bovendien om op pelgrimstocht naar het heilige land te vertrekken als boetedoening. Speciaal voor hem worden een tas uit de huid van de beer en twee schoenen uit de vacht van de wolf en wolvin gemaakt.
Samen met Belijn de ram en Cuwaert de haas keert hij terug naar zijn hol. Hij dood Cuwaert en geeft de nietsvermoedende ram de tas mee met daarin het hoofd van de haas. Koning Nobel beseft dat hij bedrogen is. De mishandelde wolven en beer worden vergoed: zij mogen voor eeuwig en altijd op schapen jagen. Reinaert is al lang met de noorderzon verdwenen.
Foto boven: De kop van Cuaert (Bouwman, 2002, p. 166)
Wie was Willem?
Wie Willem exact was, is tot op de dag van vandaag een raadsel. De enige aanwijzing waarover we beschikken is de eerste regel van de tekst: “Willem die Madocke makede”. Eerst ging men ervan uit dat “Madoc” een bijnaam was. Later kwam men tot de conclusie dat die “Madoc” waarschijnlijk een eerder werk van Willem moet zijn geweest. Die tekst is echter spoorloos.
Wat we wel met zekerheid over Willem kunnen zeggen, is dat hij een goede opleiding moet hebben genoten en een intellectueel man was. Hij was erg taalvaardig, naast Nederlands sprak hij ook Frans en Latijn. Voor zijn tekst baseerde hij zich op een Frans origineel, de Roman de Renart, waarmee hij zeer origineel is omgesprongen. In zijn tekst last hij verschillende Latijnse frasen in. Daarnaast had hij een grondige kennis van zowel de Bijbel als de rechtspraak. Dat laatste wordt ons maar al te duidelijk wanneer we Van den vos Reynaerde erbij nemen. Daarin speelt het recht een zeer belangrijke rol. Door de uitgebreide vertelling over de rechtszaak kunnen we afleiden dat Willem op de hoogte was van het rechtssysteem, misschien werkte hij als advocaat of griffier bij de rechtbank. Willem zou omtrent het midden van de 13e eeuw zijn Van den vos Reynaerde geschreven hebben, vermoedelijk in Gent of de omgeving ervan. Dat gegeven kunnen we afleiden uit de plaatsnamen die in het werk aan bod komen. Dat het werk snel bekend en populair werd, blijkt uit het aantal handschriften: vijf in totaal, waarvan twee zelfs de volledige tekst bevatten. De populariteit blijkt ook uit het feit dat er een Latijnse vertaling van het werk tot stand kwam. Een tekst die uit de volkstaal naar het Latijn werd vertaald, was een opmerkelijk en uitzonderlijk gegeven.
Humor, sadisme en seks
De aantrekkingskracht in Van den vos Reynaerde ligt voornamelijk in de voortreffelijke humor. Die humor krijgt soms zelfs een sadistisch kantje. Voornamelijk de vele streken die Reinaert uithaalt zijn zowel komisch als wreed.
Wanneer Reinaert aan Bruun de beer vertelt over de honing die hij zogezegd heeft gegeten, begint de scène zeer komisch, maar al snel wordt de tekst donkerder. Reinaert zorgt ervoor dat Bruun vast komt te zitten in een boom. De bewoners van het naburige dorp ranselen Bruun af en hij weet maar net te ontsnappen. De sfeer is hier eerder grimmig en wreed.
Foto boven: De aframmeling van de beer (Bouwman, 2002, p. 48)
Doe was daer lettel ghedinghet.
Hem naecte groet onghemac:
Die een slouch, die ander stac,
Die een slouch, die ander warp.
(VAN DEN VOS REYNAERDE, PAGINA 98, VERS 780-783)
Niemand die genade kende.
Daarmee leek zijn lot bezegeld:
geslagen werd hij en gevlegeld,
bekogeld, beschoten en gepest.
(REYNAERTGENOOTSCHAP, VERS 740-743)
Daarnaast speelt de auteur ook met dubbelzinnigheden in zijn verhaal. Dat zien we onder andere aan het naamgebruik: Julocke wat staat voor “ik lok je” en Hersinde dat de betekenis “Haar zint het” draagt. Daarnaast zegt Isengrijn dat Reynaert zijn vrouw heeft “verhoert”. Dat kan zowel “verkracht” als “ter wille zijn” betekenen. Cuwaert de haas is het opmerkelijkste voorbeeld. In een prentje onderaan op het perkament wordt duidelijk dat Cuwaert kont-waarts betekent.
Reinaert en Cuwaert
Literatuurlijn
In het hoofdstuk dat ze de galg klaarmaken voor de vos wordt er volgens Hans Rijns op dubbelzinnige manier naar bier verwezen:
Doe sprac Ysingrijn tote Brune:
‘So helpe mi de cloester crune
Die boven up mijn hoeft staet.
In hoerde nye so goeden raet
Alse Reynaert selve ghevet hier.
langhet omme cloester bier.
Nu gaen wi voeren ende bruwen hem.’
(VAN DEN VOS REYNAERDE PAGINA 139, VERS 1950-1956)
De term “cloester bier” zou in de middeleeuwen een negatieve connotatie hebben, het is een metaforische verwijzing voor Reinaert zijn komende dood. Het zou ook kunnen dat er verwezen werd naar de betaling van de beul. In latere stedelijke rekeningen staat dat zowel de scherprechter (beul) als de schepenen zich na elke executie een “hartige dronk gunden” (Cramer-Peeters 1968, 246). Hier werd bier gelinkt aan gezelligheid en ontspanning, en werd het niet enkel gedronken uit praktische redenen.
Maatschappijkritisch
Van den vos Reynaerde is bijzonder door haar maatschappijkritiek. Willem gaf via zijn dierenepos kritiek op de standenmaatschappij. Hij beeldde de adel af als incompetent en lui, en de priesters hielden zich niet aan het celibaat. Dat was modern voor de 13e eeuw, want Willem zijn werk was waarschijnlijk bedoeld voor de adel. Hij gaf ook kritiek op het gewone volk, die hij als primitief en boers afbeeldde toen ze Bruun de beer een afranseling gaven. De boodschap van Willem is dat iedereen zich laat leiden door hebzucht en niemand door rechtvaardigheid. Koning Nobel is het archetype van de hebzuchtige middeleeuwse adel, vanaf het ogenblik dat Reinaert over de schat vertelt vergeet Nobel alle misdaden die de vos ooit beging. Door hebzucht verblind kan hij enkel nog aan de schat denken. Het lijkt of Willem afkerig staat tegen de maatschappij waarin hij zelf leefde, wil hij de lezer een les geven? Wijst hij hen op hun verdorven levenswijze? Wat zeker is, is dat Willem ver op zijn tijd vooruit liep. Vandaag geven meer schrijvers kritiek op de maatschappij, bijvoorbeeld Louis Paul Boon in de 20ste eeuw. Willem die Madocke makede is één van de eerste die zo openlijk maatschappijkritiek geeft via literatuur en daar kunnen we hem enkel maar voor bewonderen.
Van den vos Reynaerde is al meer dan zeven eeuwen oud, maar toch blijft het verhaal actueel. Iedereen kent wel een Reinaert en een Nobel, daardoor blijft het dierenepos lezers aanspreken.
Meer informatie
Ben je helemaal weg van het verhaal van de sluwe vos? Op de Mooc vind je videocolleges gegeven door professoren en deskundigen uit de letteren. Op de website Vogala kan je een deel van de Reynaert beluisteren.
Gebruikte bronnen
Bouwman, A., & Besamusca, B. (eds.). (2002). Reynaert in tweevoud. Deel 1. Vanden vos Reynaerde. Amsterdam: Bert Bakker.
Cramer-Peeters, E. (1968). De Reinaert-problemen: Kriekeputte en Cloester-bier. Wetenschappelijke Tijdingen, 27 (4), kol. 243-246.
Literatuurgeschiedenis. (z.d.). Van den vos Reynaerde. Geraadpleegd op 20 april 2019, van https://www.literatuurgeschiedenis.nl/lg/middeleeuwen/literatuurgeschiedenis/lgme042.html?fbclid=IwAR1Cj23BX2LPsyo5exWxgZact_jTOwXxug7ioT78ag1gy5XnLlXoll7UfIg
Literatuurlijn (z.d.). Reinaert-en-Cuwaert [Foto]. Geraadpleegd op 6 mei 2019, van http://literatuurlijn.nl/middeleeuwen/van-den-vos-reynaerde/van-den-vos-reynaerde-fragmenten/reinaert-en-cuwaert/
Lulofs, F. (2001). Van den vos Reynaerde. Hilversum: Verloren.
Reynaertgenootschap. (2002). Moderne vertaling van Van den vos Reynaerde door Walter Verniers. Geraadpleegd op 3 mei 2019, van http://www.reynaertgenootschap.be/node/83
Wikimedia Commons. (z.d.). Dyckse manuscript 102 recto [Foto]. Geraadpleegd op 6 mei 2019, van https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a9/Dyckse_manuscript_102_recto_%28Van_den_Vos_Reynaerde_-_Willem_die_Madocke_maecte%29_%28cropped%29.jpg
Wikipedia. (2019, 8 april). Van den vos Reynaerde. Geraadpleegd op 20 april 2019, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Van_den_vos_Reynaerde?fbclid=IwAR0qYMIkDATVMFHL2n-OWAxU9LQlYd4A9Sz-yx0Cdk391vPM00jw1kKR12c
Weet jij wat je drinkt? 
Plaats een reactie